De betekenis van levensverhalen

Een belangrijke aanleiding om dit boek over de betekenis van levensverhalen te maken is het toenemend gebruik van reminiscentie en levensverhaalmethoden in de gezondheidszorg. In deel III van dit boek komen deze methoden uitgebreid aan bod. Kennelijk kan reminiscentie – het in stilte of hardop memoreren van eerdere ervaringen – een heilzame werking op de mens hebben. Een aantal noties waarom dit het geval is, ligt voor de hand. In het alledaagse leven heeft reminiscentie vele functies (Gibson, 2004). Wanneer we een dierbare hebben verloren, koesteren we herinneringen aan deze persoon, waardoor we hem of haar dichtbij ons houden. We kiezen een mooie foto en zetten deze op een prominente plaats in ons huis. Het ophalen van herinneringen kan ook een sociale functie hebben. We koesteren onze komaf, delen anekdoten, proberen onze (klein)kinderen te imponeren met sterke en spannende verhalen van vroeger en zijn daarbij trots op onze prestaties die we graag in ere houden. Een andere functie is dat herinneringen ons helpen om te gaan met moeilijke gebeurtenissen en levensomstandigheden die op ons pad komen. We roepen onze daadkracht van weleer in het geheugen en bezweren onze twijfels met de uitspraak dat we wel eens voor hetere vuren hebben gestaan. Je kunt zeggen dat de positieve functies van reminiscentie ertoe bijdragen dat we continuïteit en samenhang in ons leven ervaren, dat we ons verbinden met onze sociale omgeving en dat we onze eigenwaarde en zelfvertrouwen behouden, vooral wanneer de levensomstandigheden ons op de proef stellen. Ten slotte wijst Gibson erop dat reminiscentie ook een culturele functie heeft. Verhalen van oudere mensen hoeven niet alleen anekdotisch te zijn, maar kunnen ook doorleefde wijsheden overdragen die beter beklijven dan de tegeltjes op de toiletten. Persoonlijke getuigenissen en verhalen van maatschappelijke gebeurtenissen vormen een waardevolle aanvulling op de officiële geschiedschrijving. Voor overlevenden van catastrofen zijn persoonlijke getuigenissen zelfs van levensbelang. Coleman (Coleman e.a., 2002, p. 231) licht dit als volgt toe:

In de roman Mogelijkheid van een eiland van Houellebecq (2005) wordt een intrigerend probleem aangesneden: nieuwe ‘generaties’ neo-humane wezens moeten een identiteit opbouwen vanuit het niets. Deze wezens zijn klonen van de oude mens die ergens in de 21e eeuw vrijwel uitsterft als gevolg van een mondiale ecologische catastrofe en een kernoorlog. Ze worden in volwassen vorm ‘gereproduceerd’. Het probleem is dat de klonen weliswaar genetisch identiek zijn aan de laatste op klassieke wijze verwekte mens, maar dat ze geen ‘geschiedenis’ hebben. Uitgaande van de aanname dat iemands identiteit gelijkstaat aan de ervaringen die in het geheugen liggen opgeslagen, wordt beschreven hoe aanvankelijk wordt geprobeerd het geheugen te downloaden met behulp van digitale informatiedragers; later gaat men over op directe moleculaire overdracht én op het laten lezen en becommentariëren van de levensverhalen van de ‘oergrootouders’ en de opeenvolgende klonen. Ofwel, aldus Houellebecq, eerherstel voor een oude vorm die veel lijkt op wat ooit als autobiografie bekend stond. Hoewel zijn ideeën over downloaden en moleculaire overdracht van geheugenmateriaal aandoenlijk simplistisch zijn, komt Houellebecq uiteindelijk toch terecht bij iets unieks van de ‘oude mens’: het levensverhaal.

Al 25 jaar ben ik gefascineerd door verhalen. Tijdens mijn afwisselende loopbaan als predikant, docent in het volwassenenonderwijs, leraar Engels, en nu gerontoloog, ben ik onder de indruk geraakt van het verklarend vermogen van de narrative root metaphor (Sarbin, 1986), ofwel het narratief als fundamentele analogie om de wereld te begrijpen. Behalve het leiden van workshops voor een breed publiek over het concept van het leven als een verhaal, geef ik ook les in Narratieve gerontologie aan een kleine liberal arts universiteit (een brede bacheloropleiding) in de Verenigde Staten. Tijdens deze activiteiten valt me telkens weer op hoe verhalen verheldering kunnen bieden, niet alleen bij de vergeten ‘innerlijke kant’ van het ouder worden – op zichzelf al een hele prestatie – maar ook bij talloze andere onderbelichte aspecten van het leven van alledag. Daarnaast valt me een eigenaardig fenomeen op.

In zijn schitterende autobiografie zoekt Amos Oz (2004) naar de waarheid van het overlijden van zijn grootmoeder. Zijn oma stierf aan een hartaanval. Maar de ‘waarheid was dat mijn grootmoeder overleed aan een overmaat aan hygiëne’. Ook die verklaring voldoet niet, want in Noordoost-Europa waren niet minder microben dan in Jeruzalem. Dus zoekt hij verder.

Mensen vertellen verhalen omdat ze niet anders kunnen. Anders dan door middel van het verhaal (in brede zin) is ons weinig aan cultuur overgeleverd, want iedere stam, ieder volk, heeft zijn eigen verhalen waarin en van waaruit wordt geleefd. Er worden verhalen verteld over het ontstaan van de natuur en de mensheid en over de manier waarop de goden het menselijk bestaan bestierden. En er worden verhalen verteld over het kleine geluk en het kleine leed. Het is van alle tijden. Men hecht blijkbaar aan de waarde en het belang van verhalen. Verhalen zoals verteld door mensen binnen de hulpverlening, zijn echter van een andere orde dan bijvoorbeeld in de mythologie, film, wetenschap of literatuur. Men heeft in de psychosociale hulpverlening en in de geestelijke zorgverlening in het bijzonder te maken met het verhaal waarin het ‘zelf’ van de mens op een heel speciale wijze de hoofdrol speelt. Het ‘zelf’ beweegt zich namelijk in de verhalen rond ziekte, lijden, invaliditeit en dood op zeer pregnante wijze in de context van de urgente levensvragen, zoals: wie ben ik, wie is de ander, wat is tijd, wat is de natuur, waarom handelen mensen zo en waarom bestaat al dat lijden? De verteller ontleent zijn verhaal aan de eigen ervaring en hij maakt het door het te vertellen weer tot een ervaring voor diegenen die luisteren naar zijn geschiedenis. Alle gevoelens, emoties, verlangens en begeerten kunnen in het verhaal aan de orde komen. Ook de ervaring van het Hogere, Onbenoembare, Transcendente, het ‘iets’ van de ietsisten, of zo men wil ‘God’, die ingebed ligt in de menselijke vraag naar zin, resoneert mee in de persoonlijke levensverhalen. Anders gesteld, in datgene wat boven het menselijk bestaan uitwijst of wellicht in datgene wat de diepste grond van de menselijke ervaring uitmaakt zetelt de bron van de menselijke zingeving. De coördinaten van hoop en wanhoop, existentiële angst en levensgeluk, de levensgerichtheid of de rode draad die door het leven geweven is, die te beluisteren zijn in de vragen rond de contingentie van het menselijke bestaan, vinden daar hun oorsprong.

Dit artikel gaat over de centrale plaats van verhalen in de joodse cultuur. Eerst vertel ik u in het kort welke rol verhalen voor mij persoonlijk in het leven hebben vervuld en nog altijd vervullen. Vervolgens ga ik in op het hoofdthema van dit boek: levensverhalen. Ik leg uit waarom (pure) biografische en autobiografische verhalen binnen de joodse cultuur lange tijd nauwelijks van betekenis zijn geweest. Dat is opmerkelijk!

We leven in een periode waarin traditionele levensverbanden sterk onder druk staan. In het westen is dit al enkele eeuwen een zich steeds verder verspreidend verschijnsel door de voortschrijdende modernisering van de maatschappelijke en persoonlijke werkelijkheid. Maar de laatste decennia is de dynamiek van de modernisering in alle uithoeken van de wereld aan het doordringen. Kleinschalige, nagenoeg autarkische of op ruil gebaseerde samenlevingsvormen maken plaats voor geldeconomieën die in principe iedereen met iedereen verbinden.

De Eeuw van mijn Vader van Geert Mak, Het zwijgen van Maria Zachea van Judith Koelemeijer, Sonny Boy van Annejetvan der Zijl, Altijd roomboter van Nelleke Noordervliet. Deze bestsellers zijn beschrijvingen van levens die echt zijn geleefd, maar het is niet puur non-fictie. Ze zijn literair verwoord, maar het zijn geen romans. Waar horen ze thuis: in de literatuurkast of in de geschiedeniskast? Sommigen spreken van een nieuw genre: ‘literaire non-fictie’. Er is zelfs sprake van een bescheiden beweging met auteurs die elkaar geregeld treffen.

Levensverhalen worden in sociologisch onderzoek op twee manieren gebruikt: om het verleden te achterhalen, maar ook om het heden op het spoor te komen (Nijhof, 2000). De eerste manier valt te bekritiseren. Het zal blijken dat levensverhalen geen beschrijvingen van het verleden zijn. Ik stel voor levensverhalen in sociologisch onderzoek als actuele interpretaties van het verleden te behandelen.

‘Geboren in Rotterdam’. Er zijn spannender openingen denkbaar van een levensverhaal. Deze woorden vormen echter wel de eerst bekende openingszin van een levensverhaal geschreven door een in Nederland geboren auteur: Desiderius Erasmus, die zijn leven in 1523 op papier zette. Zijn Compendium vitae is geschreven in de derde persoon enkelvoud en bedoeld als voorzet voor een eventueel toekomstige biograaf, om zijn nagedachtenis van mogelijke blaam te zuiveren.¹ Vita uit 1562 van de Italiaanse goudsmid en beeldhouwer Benvenuto Cellini is veel omvangrijker, misschien omdat hij er minder vertrouwen in had door een latere biograaf tot onderwerp te worden uitverkoren.² In Giorgio Vasari’s vermaarde Levens van kunstenaars (1550), een biografisch woordenboek van kunstenaars, ontbrak Cellini’s levensbeschrijving, waarna hij besloot zelf de hand aan de ploeg te slaan, althans, hij dicteerde zijn levensverhaal tijdens het beeldhouwen aan een van zijn leerlingen. Deze heeft vermoedelijk ook de hiernavolgende passage braaf genoteerd: ‘Iemand, die met enig succes zijn talenten gebruikt heeft en zodoende naam gemaakt heeft in de wereld, zou al tevreden moeten zijn dat hem vermaardheid beschoren is; maar het is nu eenmaal zo dat men zich in zijn leven moet aanpassen aan wat men anderen ziet doen, en daarom kan het geen kwaad zich zelf wat in de hoogte te steken.’³ (zie ook Baggerman, 2005a). Met nog enkele andere auteurs – ondere anderen Girolamo Cardano en Michel de Montaigne – werden de autobiografieën van zowel Erasmus als Cellini opgenomen in de internationale eregalerij van de humanistische autobiografieën. Ze waren evenwel niet de eerste auteurs van levensverhalen.

Als pasafgestudeerde sociale wetenschapper deed ik onderzoek naar de levensverhalen van dak- en thuisloze mannen en vrouwen. Hoewel ik toen al onderzoek had gedaan in Afrika, heb ik pas echt een cultuurschok ervaren door de confrontatie met de leefwereld en de levensverhalen van daklozen in Nederland. De tegenstellingen tussen het leven van een meisje uit de middenklasse dat nooit in enig opzicht ook maar iets is tekortgekomen en de werkelijkheid van soms verslaafde, soms psychisch zieke, soms misbruikte en miskende en bijna altijd onvrijwillig dakloze vrouwen en mannen waren bijna onoverbrugbaar. Is onderzoek dan eigenlijk theoretisch mogelijk? En ook: is onderzoek onder deze groepen praktisch haalbaar? Hoe kunnen onderzoekers komen tot een zo gelijkwaardig mogelijke verhouding met vertellers? Of is dat helemaal niet wenselijk? En ten slotte: op welk niveau is het mogelijk om conclusies te trekken? Op deze vragen reflecteer ik in dit hoofdstuk vanuit de literatuur, maar vooral vanuit mijn eigen ervaringen en onderzoeksmateriaal.

Antropologie heeft iets met verhalen. Verhalen zijn eigenlijk de basis van het antropologisch onderzoek. Geen wonder dat antropologen daarover veel hebben gepubliceerd. Theoretisch en methodologisch doet de antropologie er van alles mee. Men neemt aan dat verhalen iets te zeggen hebben over ervaringen, identiteit, sociale relaties en leefwereld. Antropologen veronderstellen dat het mogelijk is de ander te begrijpen door het verhaal als men zich ‘open’ opstelt, dat wil zeggen zonder vooroordelen. Tegelijkertijd zijn ze zich ervan bewust dat het verhaal een constructie is in een specifieke context en dat het verhaal eigenlijk gemaakt wordt samen met de luisteraar. Zo beschouwd is het verhaal een middel om de ander en onszelf beter te begrijpen. In dit hoofdstuk wil ik echter geen fenomenologische beschrijving geven van de leefwereld van ouderen, noch wil ik laten zien hoe cultuur in verhalen een rol speelt. Het gaat mij om de rol van verhalen in de ‘sociale arena’ van het leven van alledag van ouderen. In eerdere publicaties heb ik onderscheid gemaakt tussen het werk van cultuur en het werken met cultuur (Van Dongen, 2002, 2004). Om dat laatste gaat het nu.

Herkenning en erkenning, daar draait het om voor de deelnemers aan Roze Reminiscentie. Meer dan bij andere ouderen speelt eenzaamheid onder ouderen met homoseksuele gevoelens. Ze hebben niet alleen in moeilijker omstandigheden geleefd, ook hun levenservaringen liggen op belangrijke punten ver weg van heteroseksuele ouderen. Een groot aantal heeft immers geen (klein)kinderen of is van de familie vervreemd.

Dat levensverhalen waardevol zijn, aanvaarden gebruikers ervan zonder aarzelen. Je luistert niet naar andermans verhaal zonder er prijs op te stellen. Als de ervaringen van vreemden je niets zeggen, lees je niet over de familie van een journalist (Mak, 1999), over twaalf kinderen uit een Zaandorp (Koelemeijer, 2001) of over de liefde tussen iemand uit Suriname en uit Nederland (Van der Zijl, 2004).

Ieder mens is uniek en onderscheidt zich van de ander, doordat de gebeurtenissen die plaatsvinden in een leven op een eigen manier geïnterpreteerd worden. Individuele interpretaties kunnen worden achterhaald door mensen hun levensverhaal te laten vertellen. Levensverhalen zijn echter geen statische beoordeling van de situatie. Ze veranderen naarmate een persoon andere inzichten krijgt door zijn levenservaring en door het wisselende perspectief van waaruit de gebeurtenissen worden belicht. In de jaren vijftig vond men het bijvoorbeeld heel vanzelfsprekend dat de oudste zoon de zaak van vader overnam. In de huidige tijd waar waardeoriëntaties als individualiteit, keuzevrijheid en zelfontplooiing centraal staan, is het dan ook goed voor te stellen dat sommige ouderen hun carrièreverloop anders zijn gaan waarderen dan ze vroeger deden. In een veranderde culturele context krijgt het leven zoals dat is geleefd dus een andere betekenis (Westerhof, 2005).

In een multiculturele en vergrijzende samenleving wordt het belang van diversiteit aan leefstijlen en opvattingen steeds belangrijker gevonden. Kennis over de perspectieven van (im)migranten op gezond leven, ouder worden en welzijn is niet alleen van belang voor het beter afstemmen van het zorgaanbod op de behoeften van bijvoorbeeld (im)migrantenouderen, maar kan ook een verrijking van bestaande ideeën over gezond leven opleveren. Deze kennis is echter vaak ontoereikend, zowel in de wetenschap als in de gezondheidsbevordering. In theorievorming over gezondheidsbevordering wordt een verbreding van het concept gezond leven voorgesteld dat meer recht zou doen aan de diversiteit aan opvattingen in de samenleving. De term ‘gezond leven’ roept in eerste instantie vaak de associatie op met voldoende Beweging, niet Roken, geen Alcohol, gezonde Voeding en voldoende Ontspanning (de zogeheten BRAVO-thema’s). Deze invulling van gezond leven legt de nadruk op leefstijl en een lichamelijke dimensie van gezond leven. Dit is mogelijk een westerse invulling, die niet door mensen van verschillende culturele achtergronden wordt gedeeld. In de gezondheidsbevordering is daarnaast aandacht voor de sociale en psychische dimensie van gezond leven, en wordt de relevantie van bijvoorbeeld een culturele, existentiële en religieuze dimensie in toenemende mate gezien.

Depressie is momenteel hard op weg om wereldwijd volksziekte nummer één te worden. Desondanks is en blijft het een mysterieuze ziekte. Haar oorzaken zijn nog altijd grotendeels onbekend en jarenlang was er geen medicatie die verlichting kon bieden aan de hevige symptomen. Deze ongrijpbaarheid heeft door de eeuwen heen de weg vrijgemaakt voor allerlei zingevingspatronen, waarbij de oorsprong van depressie in de persoonlijkheid van degene die eraan leed werd gezocht. Zo werden mensen met een depressie in de middeleeuwen als wilszwak en genotzuchtig beschouwd. In de renaissance daarentegen werd depressie gezien als een grote gave, een verrijking van de ziel. Deze twee beelden, depressie als persoonlijkheidszwakte en depressie als adelsteken zijn tot op heden in aangepaste vorm naast elkaar blijven bestaan (Solomon, 2002).

In de gezondheidszorg wordt het levensverhaal van cliënten steeds vaker als uitgangspunt voor de behandeling genomen. Decennialang was er vooral aandacht voor de biomedische en gedragsmatige aspecten van cliënten, maar nu is een omslag in denken en doen zichtbaar. Dat betekent dat behandelaars bewust aandacht schenken aan het levensverhaal van cliënten (Mattingly, 1998; Polkinghorne, 1998). Dit hoofdstuk gaat over het gebruik van levensverhalen van mensen met chronische lage rugpijn in behandelprogramma’s en wetenschappelijk onderzoek in de gezondheidszorg. Geschetst wordt hoe de auteur in zijn werk als behandelend ergotherapeut vragen stelde over het verloop van het levensverhaal van zijn cliënten, en daarnaast als onderzoeker dieper inging op de kern en typische elementen van die levensverhalen. In dit hoofdstuk worden voorbeelden uit de ergotherapeutische praktijk gebruikt die waarschijnlijk niet alleen voor ergotherapeuten gelden maar voor een bredere groep van paramedici. Tot slot wordt de betekenis geschetst van levensverhalen voor de paramedische praktijk.

Wat is er nodig om bij je eigen verhaal te komen, en daarmee jouw persoonlijke levensthema op te sporen? Op de eerste plaats durf, namelijk de durf om terug te keren naar de kritieke levensmomenten die je je kunt herinneren. Als je die momenten tenminste durft toe te laten in je herinnering, want wat er dan bovenkomt kan je ook enigszins in verlegenheid brengen. Ik neem mijzelf als voorbeeld:

Het Levenslijnspel is een communicatiespel voor ouderen, ontwikkeld door Cerein in samenwerking met de Alzheimerstichting. Het spel stimuleert de communicatie met behulp van visualisaties die op ongedwongen wijze associaties oproepen. Het doet een appel op herinneringen uit de individuele levensgeschiedenis. Het spel is goed te gebruiken in het kader van reminiscentie, realiteitsoriëntatie of gewoon om met elkaar in gesprek te komen. Het is zowel geschikt voor individueel gebruik als voor het werken met groepen. Het levenslijnspel heeft in de afgelopen jaren in de psychogeriatrie en in de somatische zorg zijn waarde bewezen. Ontroerende ontboezemingen komen naar voren, onverwachte feiten die van grote betekenis zijn geweest, veel discussie, verschillen van opvattingen, maar ook bevestiging, herkenning. Ook in de begeleiding van mensen met een verstandelijke beperking is het goed te gebruiken.

Wat brengt een vredelievende vrouw van in de dertig ertoe 3000 km te rijden om een daad te stellen die, op het eerste oog, een vorm van ordinair vandalisme lijkt? En waarom neemt ze haar dochter mee? In zijn analyse van dit incident komt McAdams (1993) tot de conclusie dat Margaret met deze daad op symbolische wijze een hoofdstuk in haar leven afsluit. Ze geeft daarmee een narratieve (verhalende) vorm aan belangrijke gebeurtenissen die in haar leven hebben plaatsgevonden. Ze drukt de nare periode in haar jeugd niet weg uit haar bewustzijn, maar ze wil ook niet langer lijden onder de ermee verbonden emoties. Ze sluit een fase af door het stellen van een daad waarbij haar dochter als getuige aanwezig is. Zodoende krijgt haar daad het karakter van een ‘publiek’ feit. Op soortgelijke wijze als Margaret gebruiken mensen uitdrukkingen als: ‘Ik zet er een punt achter’ of ‘Einde verhaal’ of ‘Dit boek wordt dichtgeslagen’. Dergelijke spontane uitingen geven blijk van een narratieve structuur die mensen aanbrengen in gebeurtenissen die deel uitmaken van gefaseerd leven, dat verteld wordt als een geordend en samenhangend geheel.

Op enig moment heeft ongeveer 3 procent van alle mensen in Nederland die ouder zijn dan zestig jaar een klinische depressie. Voor volwassenen is dat ongeveer 6 procent. Een depressie heeft grote invloed op de kwaliteit van leven: er is een onvermogen om te genieten van wat dan ook. Het leven wordt als uitzichtloos en zinloos ervaren. Vitale functies als slapen, eten en seksualiteit haperen en vertonen rare kuren. Daarnaast heeft nog eens 13 procent van alle ouderen last van ernstige depressieve klachten. Dit betekent dat zij dezelfde klachten ervaren maar minder intens. Soms gaan depressies vanzelf en vrij snel over, vaak blijven zij echter lang aanwezig en worden chronisch. Bevolkingsonderzoek wijst uit dat een depressie bij ouderen gemiddeld tien maanden duurt en dat ongeveer 35 procent van de depressies min of meer chronisch wordt (Beekman e.a., 1999; zie ook Karen Mutsaers, hoofdstuk 16). Voorkomen is beter dan genezen is een motto dat zeker ook voor depressie geldt. Maar kunnen we depressie voorkomen? Weten we voldoende over de oorzaken? Het antwoord is ja en nee. Het antwoord is nee, omdat we niet kunnen voorspellen of iemand een depressie krijgt ook al heeft die persoon een aantal ‘kenmerken’ die wel een verhoogd risico vormen. De kans dat we het verkeerd voorspellen is vele malen groter dan de kans dat we het goed voorspellen. Het antwoord is ja, omdat wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat er een aantal factoren is, dat beschermt tegen depressie (Smit e.a., 2003). Dit zijn onder andere het onderhouden van (intieme) sociale contacten, een goede conditie, een gezonde leefstijl, het hebben van zinvolle en betekenisvolle activiteiten en het gevoel datje greep op het leven hebt. Wanneer je een groep ouderen met een verhoogd risico om depressief te worden stimuleert tot en ondersteunt bij het versterken van deze beschermende factoren weet je zeker dat een aantal depressies wordt voorkomen. En dat is precies wat de preventieve geestelijke gezondheidszorg beoogt. GGZ-instellingen in Nederland bieden actief preventieve programma’s aan ouderen met een verhoogd risico op een depressie met als doel de sociale, fysieke en cognitieve competenties en de zelfredzaamheid te versterken. Hierbij kan worden gedacht aan voorlichting, cursussen, workshops en gespreksgroepen. Sinds enkele jaren zijn ook twee levensverhaalmethoden ontwikkeld. Het zijn de cursus Op zoek naar zin en de gespreksgroep De verhalen die we leven. In dit hoofdstuk worden deze methoden beschreven. Bij elke methode presenteren we een korte casus en we sluiten het hoofdstuk af met enkele opmerkingen over de effecten op depressie. Maar allereerst staan we nog even kort stil bij de specifieke betekenis van levensverhaalmethoden voor ouderen.

De belangrijkste verhuizing die Iveta heeft meegemaakt is die van Tsjechië naar Nederland. Met haar ouders en broer komt ze in een voor haar vreemde wereld terecht. Al snel stapelen de problemen in het gezin zich op. Als ze tien is, grijpt de jeugdbescherming in. Ze wordt uit huis geplaatst. In de volgende zeven jaar, verandert ze nog zeven keer van adres. Als ze een levensboek krijgt, wil ze graag weten waar ze allemaal geweest is en hoe lang. Haar voogd zoekt het voor haar op. Iveta schrijft het in haar levensboek en plakt er foto’s bij uit de verschillende leefgroepen waar ze gewoond heeft. Foto’s van de pleeggezinnen heeft ze niet. Als ze op haar zeventiende naar een groep verhuist waar ze heel lang kan blijven, legt ze die verhuizing meteen vast. Ze schrijft een verhaal over wat ze meemaakt en hoe ze zich voelt. Een vrouw die ze kent uit de kerk maakt er foto’s bij.

Voor therapeuten en coaches behoort het luisteren naar levensverhalen tot de dagelijkse ingrediënten van hun werkzaamheden. Zij worden geacht hun cliënten daarbij op professionele wijze ter zijde te staan. In dit hoofdstuk wordt bekeken hoe een individuele coach de cliënt zo zorgvuldig mogelijk kan begeleiden met het vertellen van zijn levensverhaal.

In het voorwoord staat het er eenvoudig en vanzelfsprekend. ‘Het doel van dit boek is de denkwereld van Marten Toonder (schrijvertekenaar van o.a. Heer Bommel en Tom Poes) persoonlijk en nauwkeurig te beschrijven.’

Een paar eeuwen pas zijn wij ons ervan bewust, dat wij individuen zijn, met een persoonlijk lot en levensloop. Het idee dat we ons leven zelf mee vorm kunnen geven en dat het boeiend is terug te blikken op het unieke leven dat achter ons ligt, is betrekkelijk nieuw.

Het is allemaal begonnen toen de toenmalige directrice van het Flevohuis mij van harte uitnodigde om naar Engeland te gaan. Daar waren ze bezig met het ophalen van herinneringen met ouderen, met als doel meer in harmonie met hun eigen leven te komen. Ik raakte daar enthousiast, en we zijn een jaar of tien geleden als eerste binnen de zorg in Nederland aan de slag gegaan met wat later reminiscentiewerk is gaan heten. Inmiddels is dat in het Flevohuis uitgegroeid tot een aparte afdeling met drie medewerkers. En dat is uniek in Nederland. Meestal maakt het reminiscentiewerk namelijk deel uit van activiteitenbegeleiding. Vanaf het eerste begin heb ik ook workshops en trainingen gegeven, om dit gedachtegoed door te geven.

We kennen het allemaal: als je ouder wordt ben je meer bezig met het verleden en is het vaak fijn om terug te blikken op het lange geleefde leven en stil te staan bij belangrijke gebeurtenissen.

Levensboeken maken in de ouderenzorg. Hoe doe je dat? Wat vraagt dat van de zorgorganisatie? En waarom zou je het doen?

Kan technologie helpen om het sociaal contact te bevorderen van ouderen die in zorginstellingen wonen? Vaak gaat het om mensen van hoge leeftijd, aan wie de ontwikkeling van nieuwe media is voorbijgegaan. Medialab Waag Society ontwierp daarom in samenspraak met de bewoners van verzorgingshuis Het Twiskehuis in Amsterdam-Noord de Verhalentafel. Dit meubel is zo eenvoudig te bedienen dat ook ouderen zonder computervaardigheden ermee uit de voeten kunnen. Met één druk op de knop verschijnen er allerlei beeld- en geluidsfragmenten uit het vroegere dagelijks leven; van de Blue Diamonds tot de eerste STER-reclames bijvoorbeeld. De Verhalentafel biedt plaats aan zes ouderen. Om onderling contact te bevorderen zien alle deelnemers tegelijkertijd hetzelfde beeld en zijn de beeldschermen ingebouwd waardoor men elkaar goed kan aankijken. De beelden roepen verhalen op. Deze verhalen kunnen worden ingevoerd in de tafel. De Verhalentafel heeft de potentie persoonlijke geschiedenissen bloot te leggen die een andere of aanvullende kijk op de bestaande historische paradigma’s geven.

Evenals in andere sectoren van gezondheidszorg en welzijnswerk is in de praktijk van zorgverlening aan mensen met een verstandelijke beperking de afgelopen jaren steeds meer aandacht ontstaan voor het werken met ‘levensverhalen’ en ‘levensboeken’. De narratieve benadering in zorgverlening maakt deel uit van een sinds enkele decennia opkomende stroming, waarin (levens)verhalen worden beschouwd als belangrijke toegangsweg tot kennis in de mens- en cultuurwetenschappen. In de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking is de narratieve benadering met name ingezet om zorgvragers beter te leren kennen in hun unieke identiteit, in hun eigen sociale context en in hun eigen wijzen van zinervaring en zingeving. Dat moet leiden tot een adequatere afstemming van zorgverleners en zorgaanbod op het eigen karakter en de unieke leefstijl van de zorgvrager. Het verwerven van dergelijke kennis is moeilijk, omdat een verstandelijke beperking het zorgvragers in veel gevallen onmogelijk maakt zich een samenhangend beeld te vormen van het eigen leven en van de betekenissen die voor hun leven bepalend zijn. Ook kunnen zij zich daarover moeilijk of helemaal niet uiten. De grote discontinuïteit in personen die kenmerkend is voor de huidige zorgcultuur brengt dan ook het gevaar mee dat levensverhalen van zorgvragers verloren raken. Ook familieleden, die voor de zorgverlener vaak onzichtbaar zijn, zijn zich nauwelijks bewust van hun rol als hoeders van het levensverhaal van hun gehandicapte familielid. In een psychotherapeutische context worden levensverhalen gebruikt om hiaten in het leven te herstellen, in deze context gaat het er vaak om het levensverhaal tevoorschijn te brengen, te bewaren en te behoeden. Bovendien kan de toenemende adhesie voor deze benadering onder zorgverleners en zorgvragers beschouwd worden als een ethisch gemotiveerde reactie op de bedrijfsmatige rationaliteit die zorgverlening reduceert tot een arrangement van meetbare en calculeerbare verrichtingen.

Coaching is een geaccepteerd middel geworden voor mensen die hun doel willen bereiken. Een coach houdt iemand een spiegel voor en luistert naar wat eigenlijk niet gezegd kan worden. Vaak zijn de echte gevoelens en drijfveren immers ondergesneeuwd in de dagelijkse hectiek. Bij heroriënterings-, levensloop- of zingevingsvragen kan een coach iemand helpen op een andere manier naar zichzelf te kijken.

Voorlezen heeft iets intiems en huiselijks: je ontspant en verdwijnt voor een moment uit het leven van alledag in de wereld van het woord. Bij het beluisteren en vertellen van verhalen ontstaat een sfeer van saamhorigheid en verbondenheid, zeker wanneer na het voorlezen in een ongedwongen sfeer wordt nagepraat. Het voorlezen leidt op een vanzelfsprekende manier naar het delen van eigen ervaringen, naar het vertellen van eigen verhalen.