Dit hoofdstuk beschrijft een aantal hoogtepunten uit de geschiedenis van het lichamelijk onderzoek, de plaats van het lichamelijk onderzoek in het klinisch redeneren tijdens het diagnostisch proces en enkele toekomstige ontwikkelingen als aanvulling op het lichamelijk onderzoek. Centraal staat dat in alle tijden het lichamelijk onderzoek als aanvulling op de anamnese een zeer belangrijk diagnostisch instrument is – niet alleen in die omstandigheden waarin aanvullend onderzoek niet (direct) beschikbaar is, maar ook om een verantwoorde keuze te kunnen maken welk aanvullend onderzoek verder nodig is om de diagnose meer of minder waarschijnlijk te maken. Daarnaast is het lichamelijk onderzoek soms direct dermate diagnostisch dat aanvullend onderzoek niet eens meer nodig is. Dat schept ook een zekere vreugde en doet je weer realiseren dat de basis van het vak, anamnese en lichamelijk onderzoek van grote waarde zijn. En dat niet alleen, ze doen het plezier in het uitoefenen van het vak alleen maar verder toenemen.
