Patiëntbetrokkenheid bij het monitoren van de voedings- en vochtinname in het ziekenhuis: een crosssectioneel onderzoek

Het betreft een crosssectioneel vragenlijstonderzoek waarmee algemene kenmerken, digitale vaardigheden, gezondheidsvaardigheden, patiëntactivatie en wensen en opvattingen van patiënten ten aanzien van het zelf monitoren van de voedings- en vochtinname gedurende de ziekenhuisopname in kaart zijn gebracht. Daarnaast is onderzocht of er associaties zijn tussen deze variabelen en de wens om in het ziekenhuis een actieve rol te spelen bij het monitoren van de voedings- en vochtinname. Gezien de beperkte informatie die over dit onderwerp beschikbaar is, is het onderzoek exploratief van aard.

De onderzoekspopulatie bestond uit patiënten, opgenomen op een van de verpleegafdelingen van het MMC Veldhoven. Deelnemers aan dit onderzoek zijn geworven via verpleegkundigen in opleiding van de betreffende afdeling. Op de momenten dat de onderzoekers op de afdeling vragenlijsten kwamen afnemen, hebben verpleegkundigen in opleiding alle patiënten die in aanmerking kwamen voor deelname aan het onderzoek gevraagd om mee te doen. Patiënten die cognitief in staat waren de vragen te beantwoorden zijn geïncludeerd in dit onderzoek. Exclusiecriteria waren: delier, niet-Nederlandssprekend en te grote belasting van de afname van de vragenlijst (op basis van een inschatting van het zorgpersoneel).

De vragenlijst is afgenomen onder 150 patiënten die in de periode van mei tot en met november 2023 opgenomen waren op een van de deelnemende verpleegafdelingen van het MMC.

De onderzoeker kwam bij de patiënt op de kamer om de vragenlijst af te nemen. De patiënt werd de keuze gegeven om de vragenlijst digitaal zelf in te vullen op de tablet van de onderzoeker of de onderzoeker las de vragen voor aan de patiënt en voerde de antwoorden in. Hiermee werd voorkomen dat zaken als digitale vaardigheid, leesvaardigheid of verminderd zicht invloed hadden op de overweging van de patiënt om aan het onderzoek deel te nemen.

De vragenlijst bestond uit een aantal vragen over algemene gegevens van de patiënt, namelijk leeftijd, geslacht, aanwezigheid van ziekte of aandoening, dieet en woonsituatie. Opleidingsniveau werd ingedeeld naar laag, middelbaar of hoog, een indeling die ook het Centraal Bureau voor de Statistiek hanteert [13]. Daarna volgden dertien vragen behorende tot de PAM-13NL, een gevalideerde Nederlandse vertaling (α = 0,88) van de Short Form Patiënt Activation Measure (PAM-13) [14], waarvan de ruwe score werd gebruikt voor verdere analyse. Bij deze score geldt hoe hoger de score, hoe hoger de patiëntactivatie. Vervolgens werden gezondheidsvaardigheden gemeten met behulp van 44 vragen van de gevalideerde Nederlandse vertaling (α = 0,83–0,94) van de Health Literacy Questionnaire (HLQ) [15]. De HLQ meet op negen domeinen van gezondheidsvaardigheden: 1) ‘zich begrepen en gesteund voelen door zorgverleners’ (4 items); 2) ‘voldoende informatie hebben om mijn gezondheid te organiseren’ (4 items); 3) ‘actief omgaan met mijn gezondheid’ (5 items); 4) ‘sociale steun voor gezondheid’ (5 items); 5) ‘kritische beoordeling van ontvangen gezondheidsinformatie’ (5 items); 6) ‘vermogen om actief samen te werken met zorgverleners’ (5 items); 7) ‘navigeren binnen het gezondheidszorgsysteem’ (6 items); 8) ‘vermogen om goede gezondheidsinformatie te vinden’ (5 items); en 9) ‘gezondheidsinformatie goed genoeg begrijpen om te weten wat te doen’ (5 items). Drieëntwintig van de 44 vragen (schalen 1–5) werden binnen de HLQ bevraagd met een vierpuntslikertschaal. De overige 21 vragen (schalen 6–9) betroffen een vijfpuntslikertschaal. Ook bij de HLQ betekent een hogere score, hogere gezondheidsvaardigheden. De digitale vaardigheden van de patiënten werden bevraagd met de Quickscan digitale vaardigheden van expertisecentrum Pharos. De quickscan bestaat uit zes vragen: 1) ‘Maakt u gebruik van internet via smartphone, tablet of computer?’ 2) ‘Zoekt u wel eens informatie via het internet?’ 3) ‘Maakt u gebruik van e‑mail?’ 4) ‘Maakt u wel eens gebruik van een app?’ 5) ‘Kunt u zelf een app downloaden?’ 6) ‘Maakt u gebruik van DigiD?’. Deze vragen konden beantwoord worden met ‘nee’, ‘met hulp’ of ‘ja’. Op basis van deze quickscan werd een inschatting gemaakt van de digitale vaardigheden van de patiënt in drie categorieën, namelijk beginners (meer ‘Nee’ en ‘Met hulp’), redelijk handige gebruikers (evenveel ‘Met hulp’ als ‘Ja’) of gevorderde gebruikers (meer ‘Ja’) [16]. De Quickscan digitale vaardigheden werd gebruikt omdat er voor deze context geen gevalideerde test beschikbaar was voor het meten van digitale vaardigheden. Dit instrument is kort en relevant voor de doelgroep.

De vragenlijst werd afgesloten met vragen over de behoeften en opvattingen ten aanzien van het zelfmonitoren van de voedings- en vochtinname. De vragen over opvattingen en behoeften waren: ‘Ik ben in staat om zelf bij te houden wat ik eet en drink voor mijn gezondheid’, ‘Voor het bijhouden van wat ik eet en drink, wil ik in het ziekenhuis een actieve rol op mij nemen’, ‘Voor mijn gezondheid wil ik leren om bij te houden wat ik eet en drink’, ‘Het bijhouden van wat ik eet en drink geeft mij inzicht in mijn gezondheid’, ‘Als ik in het ziekenhuis heb geleerd wat ik kan eten en drinken, geeft mij dat vertrouwen om het thuis zelf te doen’. Deze vragen werden beantwoord op een vierpuntslikertschaal, namelijk ‘Helemaal niet mee eens’, ‘Niet mee eens’, ‘Mee eens’ of ‘Helemaal mee eens’. De stelling ‘Voor het bijhouden van wat ik eet en drink, wil ik in het ziekenhuis een actieve rol op mij nemen’ werd als specifieke uitkomstmaat gedichotomiseerd en verder geanalyseerd.

Na afname van de eerste tien vragenlijsten zijn de inhoud van de vragenlijst en het afnameprotocol geëvalueerd. Op basis hiervan bleek het niet nodig om de vragenlijst inhoudelijk te wijzigen. De duur van de afname van de vragenlijst is vastgesteld en er zijn adviezen uit gekomen over het moment van afnemen. Deze uitkomsten zijn verwerkt in het afnameprotocol.

Om na te gaan of de steekproef representatief was zijn de resultaten uit de steekproef vergeleken met de opnamegegevens uit de periode van mei tot en met november 2023. Beschrijvende statistiek is gebruikt om de populatie te beschrijven en voorkeuren weer te geven. De normaal verdeelde scores (beoordeeld met skewness en kurtosis) werden weergegeven met gemiddelde en standaarddeviaties (sd). Wanneer er geen sprake was van een normale verdeling werden mediaan en kwartielen weergegeven. Univariate logistische regressieanalyse is gedaan om associaties tussen patiëntkenmerken en de stelling ‘Voor het bijhouden van wat ik eet en drink, wil ik in het ziekenhuis een actieve rol op mij nemen’ te beschrijven aan de hand van oddsratio’s (OR’s) met 95%-betrouwbaarheidsintervallen (95%-BI). Op deze uitkomstmaat werd de vierpuntslikertschaal gedichotomiseerd door de antwoorden ‘Helemaal niet mee eens’ en ‘Niet mee eens’, samen te voegen tot ‘Niet mee eens’ en de antwoordopties ‘Helemaal mee eens’ en ‘Mee eens’ samen te voegen tot ‘Mee eens’. Met behulp van logistische regressieanalyse met achterwaartse variabelselectie is uit de beschikbare variabelen het beste verklarende multivariate regressiemodel voor de uitkomst geselecteerd. De proportie verklaarde variantie van het model werd uitgedrukt in de Cox-Snell’s R². Variabelen die werden meegenomen in de analyses waren de algemene kenmerken, patiëntactivatie en gezondheidsvaardigheden. De overige stellingen werden beschrijvend geanalyseerd.

Voorafgaand aan de dataverzameling is het onderzoeksvoorstel door de METC Máxima Medisch Centrum (MMC) niet WMO-plichtig verklaard. Aan alle deelnemers aan het onderzoek is vooraf informatie gegeven via een informatiefolder, uitgereikt door een verpleegkundige in opleiding. Na uitreiking van de folder werd bedenktijd geboden en werd de mogelijkheid gegeven tot het stellen van vragen. Vervolgens werd door de onderzoeker informed consent verkregen. Alle verzamelde data zijn anoniem verwerkt en er zijn geen gegevens gedocumenteerd die herleidbaar zijn naar de individuele patiënt.

Er zijn in totaal 150 vragenlijsten bij patiënten afgenomen, 131 patiënten voltooiden de volledige vragenlijst. Tijdens de 44 vragen van de HLQ was de meeste uitval te zien. Patiënten die de vragenlijst niet afmaakten gaven als voornaamste reden aan dat de vragenlijst lang was en er veel vergelijkbare vragen werden gesteld. In tab. 1 zijn de kenmerken van de respondenten terug te vinden.

Uit dit onderzoek bleek dat 72% van de patiënten gekenmerkt kan worden als redelijk handige tot ervaren gebruikers van digitale middelen. Dit betekent dat ze ten minste enkele eenvoudige digitale functies, zoals het versturen van een e‑mail of het gebruiken van een app, zelfstandig kunnen uitvoeren. Tevens bleek dat 85% van de respondenten via een eigen device (smartphone, tablet of computer) van het internet gebruikmaakt.

Met behulp van de score-instructie uit het HLQ-gebruikerspakket werd de HLQ-score berekend. De scores zijn terug te vinden in tab. 2.

De resultaten met betrekking tot de vragen over voorkeuren en opvattingen van patiënten ten aanzien van het zelf monitoren van de voedings- en vochtinname in het ziekenhuis zijn weergegeven in fig. 1. Hierin valt af te lezen dat de 45% van de patiënten een actieve rol op zich wil nemen in het zelf monitoren van de voedings- en vochtinname. Vrijwel alle patiënten (95%) geeft zelf aan in staat te zijn om bij te houden wat ze eten en drinken. De respondenten zien vrijwel allemaal de waarde van het zelf monitoren van de voedings- en vochtinname. Het merendeel (68%) gaf aan dat het monitoren van de voedings- en vochtinname inzicht geeft in de eigen gezondheid en 70% van de respondenten gaf aan dat als ze in het ziekenhuis leren wat ze kunnen eten en drinken, dit het vertrouwen geeft om dat thuis ook te doen.

Met univariate regressieanalyse is onderzocht of er een associatie is tussen kenmerken zoals leeftijd, geslacht, opleidingsniveau, woonsituatie, afdeling, chronische ziekte, dieet, digitale vaardigheden en het willen opnemen van een actieve rol bij het monitoren van de voedings- en vochtinname in het ziekenhuis; deze kenmerken bleken niet voorspellend te zijn. Wel werd uit de analyses duidelijk dat de PAM-13NL en bepaalde schalen van de HLQ significant geassocieerd zijn met de wens om een actieve rol te spelen bij het monitoren van de voedings- en vochtinname in het ziekenhuis. Patiënten die hoger scoren op de PAM-13NL en vier subonderdelen van de HLQ bleken meer geneigd een actieve rol te willen spelen bij het monitoren van de voedings- en vochtinname in het ziekenhuis (zie tab. 3). Na Bonferroni-correctie voor frequent testen, waarbij de p-waarde voor significantie verlaagd wordt naar 0,002, bleven alleen de HLQ-schalen ‘actief omgaan met mijn gezondheid’ en ‘kritische beoordeling van ontvangen gezondheidsinformatie’ over als significant geassocieerd.

In de exploratieve multivariate logistische regressieanalyse met achterwaartse variabele selectie komt een model met de variabele HLQ—kritische beoordeling van ontvangen gezondheidsinformatie en de variabele HLQ—actief omgaan met mijn gezondheid als best voorspellende model naar voren, met een R² (Cox-Snell’s) van 0,25. De bijbehorende OR’s waren respectievelijk 7,3 (95%-BI: 2,8–18,4; p < 0,001) en 3,1 (95%-BI: 1,1–8,7; p = 0,032).